نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری دانشگاه آزاد اسلامی استان مازندران
به همت مرکز فرهنگی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری دانشگاه های آزاد اسلامی استان مازندران “کلاس آموزش روزنامه نگاری و خبر نویسی ” در دانشگاه آزاد اسلامی واحد بابل با تدریس استاد حسین طالب نژاد برگزار گردید.
این کارگاه که در تاریخ ۹۳/۹/۱۷ برگزار شد؛ آقای طالب نژاد به بررسی مباحث مورد نظر پرداختند.
مباحث مهمی که در این کلاس ها تدریس شد شامل اصول خبر نویسی، تعریف خبر، عوامل یک خبر، صفات خبرنگار، مفاهیم اساسی در خبر نویسی، صفات خبر خوب، چگونگی کسب خبر، ارزش های خبر، گزینش گری خبر، انواع خبر، اصول نگارش لید، انواع لید، لید بر اساس موضوع خبر، گزارش نویسی(رپرتاژ)، مراحل عملی تهیه گزارش تحقیقی، خصایص یک گزارش خوب، تفاوت خبر، تفسیر و تشریح انواع روزنامه نگاری، ویژگی‌های کسب روزنامه‌نگاری نوین، مصاحبه و انواع آن و … بود.
گزارشی تقریباً مفصل از قسمتی از صحبت های استاد کارگاه در زیر آمده است:
خبر جامع خبری است که کامل باشد و سوالات مخاطبان را در ذهن آنها بی‌پاسخ نگذارد. این مهم مستلزم این است که خبرنگاران مهارت کاملی در شناخت عناصر خبری داشته باشند. بهترین کار این است که خبرنگاران خود را جای مخاطبان بگذارند و ببینند از خبری که تنظیم کرده‌اند چه انتظاراتی داشته‌اند که ممکن است بی‌پاسخ مانده باشد. اگر جایی به این نتیجه رسیدیم که خبر ما به بعضی سوالات پاسخ نمی‌دهد، هیچ اشکالی ندارد که ما با مصاحبه‌شونده دوباره تماس بگیریم و بگوییم برای اطلاعات تکمیلی دوباره نیاز به کمک او داریم یا این که اگر در دسترس است از مطالب آرشیوی یا از سابقه خبر که قبلا تهیه شده باشد، استفاده کنیم. این به خبر ما جامعیت می‌بخشد.
ارزش‌های خبری
خبرنگار ماهر و با ذکاوت باید در نگاه اول به یک متن یا شنیدن یک سخنرانی بتواند به راحتی تشخیص دهد که ارش خبری آن متن در چیست. این کار به خبرنگار کمک می‌کند که بتواند بهتر سوژه‌یابی کند و اخبار پرمخاطب‌تری را تنظیم کند.
۱) در برگیری: اگر اتفاقی شامل تعداد زیادی از افراد شود و در اصل تاثیرگذاری آن روی تعداد زیادی از افراد باشد، دارای ارزش دربرگیری است. یک اتفاق ممکن است از نظر نفع یا زیان دربرگیرنده افراد بسیاری شود و این ارزش دربرگیری را مشهود می‌کند.
نمونه: کارت‌های ملی همه ایرانیان الکترونیکی می‌شود/ پزشکان از پرداخت مالیات معاف شدند/ امدادگران هلال‌احمر درجه‌دار می‌شوند/ عوارض خودروها افزایش یافت
۲) شهرت: این بند بیشتر مشمول اشخاص حقیقی و حقوقی، برخی سازمانها و دستگاه‌های دارای شهرت یا برخی اشیا می‌شود. این موارد در جامعه ملی و فراملی از معروفیت برخوردارند. شهرت ممکن است جنبه مثبت و منفی داشته باشد. دسته‌ای از این موارد مانند رهبران و روسای جمهور کشورها، بازیگران و هنرمندان صاحب‌نام، سازمان‌هایی چون انرژی اتمی، فدراسیون بین‌المللی جمعیت‌های صلیب‌سرخ و هلال‌احمر، سازمان جهانی بهداشت، یونیسف، بناهای تاریخی مشهور دارای قدمت بسیار مانند کاخ گلستان، برج ایفل و …
نمونه: رئیس جمعیت هلال‌احمر ایران وارد ژنو شد/ ظریف به ژنو می‌رود/ معلمی در راه بازگشت به منزل جان سپرد/ برج ایفل ۲ سانتی متر کج شد/ ساختمانی در خیابان فردوسی فروریخت/ سازمان بهداشت جهانی نسبت به همه‌گیری ابولا هشدار داد
۳) برخورد، اختلاف، درگیری و منازعات: واضح است که هر گونه اتفاق از این دسته همواره دارای بیشترین ارزش در اخبار بوده است. روزانه گزارش‌های بسیاری درباره سرقت، قتل، جنگ، درگیری، اعتصاب، سیل، زلزله و … در رسانه‌ها منتشر می‌شود.
۴) استثناها و شگفتی‌ها: رویدادها و اتفاقات عجیب و استثنایی و نادر هم دارای ارزش خبری است. اختراعات و اکتشافات جدید، رخدادهای نادر آب و هوایی به ویژه در مناطقی که وقوع آنها کمتر محتمل است، مانند سونامی و حتی سرقت‌هایی به شیوه‌های عجیب و باورنکردنی جزو این دسته است.
نمونه: ایرنا: زنی ۹۰ ساله در هند با زایمان طبیعی صاحب دختر شد
۵) بزرگی و فراوانی تعداد و مقدار: این ارزش خبری درباره اعداد و ارقام است. ارقام ممکن است تعداد نفرات و افراد یا میزان خسارت‌ها باشد. هرچه تعداد و مقدار بیشتر باشد، ارزش خبری بیشتر است. مثلا در حادثه رانندگی که ۸۰ نفر کشته می‌شوند با حادثه‌ای که ۲ کشته دارد، قابل مقایسه نیست.
نمونه: حدود ۲ میلیون زائر اربعین امسال از ایران به عراق رفتند/ زلزله ورزقان ……….. کشته به دنبال داشت
۶) مجاورت : مجاورت به ۲ صورت می‌تواند برای مخاطبان ارزش خبری داشته باشد؛ جغرافیایی و معنوی. رویدادهایی که برای یک شهر خبر است برای شهر دیگر خبر محسوب نمی‌شود. همه مخاطبان ابتدا تمایل دارند تا از رویدادهای شهر یا کشور خود مطلع بشوند. اگر سرقتی در نزدیکی محل سکونت ما باشد دارای اهمیت است تا دورتر. اتفاقات و حوادثی که در مکان‌هایی که برای ما ارزش معنوی دارند مانند کربلا و سامرا و … برای ایرانیان دارای مجاورت معنوی است.
نمونه: بزرگترین سد خاورمیانه روی کارون احداث می‌شود/ دانشمند ایرانی در فرانسه مرد علمی سال شد
۷) زمان یا تازگی رویداد: زمان با تازگی یک اتفاق به آن ارزش ویژه‌ای می‌بخشد. اتفاقی که امروز رخ داده است اگر همین امروز منتشر نشود، فردا ارزش خبری ندارد. به همین علت است که رسانه‌ها برای این که مخاطبان آنها خوراک خبری خود را از رسانه دیگری نگیرند، همواره تلاش می‌کنند تا به‌موقع اخبار را منتشر کنند.
عناصر خبری
چه کسی(که؟)، چه چیزی(چه؟)، کجا؟، چه وقت(کی؟) چرا؟، چگونه؟، در کنار عناصر خبری به ما کمک می‌کند تا خبر بهتری را تنظیم کنیم.
به گفته دکتر شکرخواه خبرنگار کارآزموده برای تبدیل رویداد به خبر تلاش می‌کند تا هر ۶ عنصر خبری را در خبر خود لحاظ کند. در نظر گرفتن این عناصر خبری به خواننده کمک می‌کند تا تصویری جامع از رویداد داشته باشد.
نکته مهم این که بین ارزش‌ها و عناصر خبری رابطه معنی داری وجود دارد:
چه کسی ← شهرت/ چه چیزی ← دربرگیری و شگفتی و فراوانی/ کجا ← مجاورت
چه وقت ← تازگی/ چرا و چگونه هم ارزش تحلیلی و توصیفی دارد، یعنی ما باید آن را تحلیل و توصیف کنیم چراکه خواننده نمی‌داند اتفاق چرا و چگونه رخ داده است
عنصر مهمی که در خبر از میان عناصر خبری انتخاب می‌کنیم تا در آغاز خبر از آن در لید استفاده کنیم، عنصر جذاب نام دارد.
نمونه: وزیر امر خارجه عازم دهلی نو شد/ وزیر امور خارجه امروز عازم دهلی نو شد/ وزیر امور خارجه امروز برای مذاکره درباره بحران کشمیر عازم دهلی نو شد
در جمله اول فقط از چه و کجا، در جمله دوم از چه کسی، چه وقت و کجا و در جمله سوم از چه کسی، چه وقت، کجا و چرا
چه کسی (که)؟
برای تهیه خبر حتما باید بدانیم که عوامل درگیر آن خبر و در اینجا به طور مشخص افرادی که در آن نقش داشته‌اند، چه کسانی هستند و آنها را به دقت بشناسیم. این افراد می‌توانند حقیقی یا حقوقی باشند. گاه مربوط به افراد غیرحقیقی و غیرحقوقی شده و به اشیاء و غیرجانداران مربوط شده، اما در جایگاه که و به معنای چه چیزی به کار می‌رود.
نمونه: قطار حامل مواد سوختی در مسیر تهران – اهواز از ریل خارج شد/ جام مارلیک که چندی پیش به سرقت رفته بود در یک فروشگاه عتیقه فروشی پیدا شد
نام و نام‌خانوادگی، سن، شغل، موقعیت و … در مورد افراد دخیل در خبر نقش اساسی و کلیدی دارد. بر این اساس زمانی می‌توان از نام و نام خانوادگی یک فرد در ابتدای خبر استفاده کرد که بلافاصله با نام و نام خانوادگی فرد، چهره او در ذهن مخاطب قابل شکل‌گیری باشد. پس به نتیجه می‌رسیم که فقط در صورتی که فرد بسیار مشهور باشد، مجاز به آوردن نام او در لید هستیم. در مواردی که این مهم صادق نباشد حتما باید از سمت او را در لید بیاوریم و پس از آن در پاراگراف بعد از لید نام و نام خانوادگی او را بیاوریم.
نمونه: وزیران محیط زیست کشورهای اروپایی در اجلاس این هفته تصمیم گرفتند تا تولید و مصرف گازهایی را که موجب آسیب‌دیدگی اوزن می‌شود، متوقف کنند/ ماموران آگاهی تهران ، ۳ نفر را به اتهام قتل و شرکت در نزاع دسته جمعی دستگیر کردند./ تیم فوتبال استقلال در چارچوب مسابقات باشگاه‌های کشور از تیم شهرداری ساری با نتیجه یک بر صفر شکست خورد
چه چیزی؟
این عنصر بر ماهیت و فعلیت رویدادی که قرار است اتفاق بیفتد، متمرکز است. وقتی چه‌چیزی از ویژگی‌های فراوانی و دربرگیری برخوردار باشد از آن به عنوان عنصر جذاب خبر بهره گرفته می‌شود و آن را در لید خبر می‌آورند. «چه»، ممکن است یک حادثه آتش‌سوزی، رانندگی یا افتتاح کارخانه یا رد یک مصوبه یا … باشد. در یک خبر ممکن است که چند «چه» داشته باشیم و این خبرنگار است که تشخیص می‌دهد کدام یک از اهمیت بیشتری در آن رویداد برخوردار است. پس (چه) ای که دارای ارزش خبری بیشتری باشد را انتخاب می‌کنیم.
که: مدیر نمایشگاه بازرگانی
چه: پایان کار نمایشگاه
چه: فروش بالغ بر ۵ میلیون دلار در نمایشگاه *
چه: امضای قرارداد صدور بیش از ۴۵۰ میلیون دلار کالا به کویت*
چه: بازدید بیش از ۶۵۰ هزار تن از مردم کویت از نمایشگاه
چه: برگزاری نمایشگاه دیگری در کویت
کجا؟
هر رویدادی در مکان خاصی رخ داده و از چون، کجا، محل رویداد را مشخص می‌کند، اهمیت دارد. کجا همانگونه که در ارزش‌های خبری گفته شد از نظر مجاورت در دو شکل جغرافیایی و معنوی بروز می‌کند. اطلاعات مربوط به کجا به ویژه اگر شناخته شده نباشد؛ باید به تفصیل توضیح داده شود. مثلا اگر رویدادی در کشوری کوچک و گمنام رخ داده است باید توضیح بدهیم که در چه موقعیت جغرافیایی قرار دارد.
نمونه: دبیران دبیرستان‌ها کوالالامپور به علت افزایش دستمزدها از امروز دست به اعتصاب زدند/ انفجار یک بمب در نزدیکی فروشگاه قدس در خیابان ولیعصر ۴ کشته و ۱۵ مجروح به دنبال داشت
چه وقت(کی؟)
زمان در خبر از اهمیت بسیاری برخوردار است و نشان از تازگی آن دارد. اگر خبر تازه است و از ارزش خبری تازگی برخوردار است، باید آن را در پاراگراف نخست به خواننده بگوئیم. رویدادها نباید بدون زمان ارائه شود و خواننده باید از زمان وقوع آنها مطلع شود.
نمونه: آموزش و پرورش تهران اعلام کرد: امروز و فردا همه مقاطع مدارس ابتدایی و راهنمایی در نوبت صبح و عصر به علت آلودگی هوا تعطیل است.
تصادف یک دستگاه اتومبیل سواری با کامیون حامل مواد سوختی در تقاطع جاده اراک – قم روز گذشته ۴ کشته و ۳ مجروح بر جای گذاشت
چرا؟چطور؟
چرا، انگیزه و علت وقوع حادثه و چطور، چگونگی و نحوه رخداد رویداد را مطرح می‌کند. گاه ما چگونگی وقوع حادثه را می‌دانیم، اما علت آن را نمی‌دانیم و گاه علت وقوع حادثه را می‌دانیم، اما از نحوه و چگونگی آن بی‌خبریم. مانند سقوط هواپیما و کشف جعبه سیاه پس از حادثه یا وقوع آتش‌سوزی
در این دو عنصر است که در بسیاری مواقع دیدگاه‌های شخصی خبرنگار دخیل می‌شود و آنچه درباره بی‌طرفی، عینی‌گرایی و پرهیز از جانبداری گفته شد، درگیر می‌شود.
چرا یک تصادف رخ داده است؟: ممکن است یک خبرنگار سرعت راننده، دیگری نبود علایم رانندگی، دیگری نقص فنی اتومبیل و دیگری خواب‌آلودگی را علت حادثه بداند در حالی که ممکن است به همه این علل یا هیچکدام از این موارد حادثه رخ داده باشد
نمونه چگونه: یک‌فروند جنگنده نیروی هوایی قطر از نوع میراژ اف – یک در جریان پرواز آموزشی سقوط کرد
نمونه چرا: شدت بارندگی موجب جاری شدن سیل در استان مازندران شد و۱۰۰ میلیون ریال خسارت بر جای گذاشت
منبع و لید
یک خبر از هر طریقی به گوش مخابان برسد، باید مشخص باشد که از کجا آمده و در اصل منبع خبر کیست یا کجاست؟. اصلی‌ترین ریشه این نیاز هم این است که ما با پی‌بردن به منبع خبر به نوعی قضاوت و داوری درباره خبر دست می‌یابیم و می‌توانیم به این پرسش مهم پاسخ بدهیم که «آیا خبری که شنیدیم بی‌طرفانه بود؟» لذا خاستگاه «پیام» را از هر جا که سرچشمه گرفته باشد، خواه از سوی یک فرد یا از جانب گروه‌ها و نهادها، «منبع خبر» می‌گوییم.
در خبرگزاری‌های بین‌المللی و بخشی از روزنامه‌ها منابع خبر در ابتدای لید خبر ذکر می‌شود، اما سایت‌های خبری در ایران زیاد از این روش پیروی نمی‌کنند. اما برای ما که پایگاه اطلاع‌رسانی محسوب می‌شویم ذکر منبع به این شکل که گفته شد، معنا ندارد، لذا سازمانها و استان‌ها موظفند تا در پاراگراف بعد ار لید عنوان کنند که خبر را از روابط‌عمومی کدام سازمان و استان ارسال می‌کنند.
لید
پاراگراف یا بند نخست در تنظیم خبر را لید می‌گوییم که در اصل یورش ابتدایی خبرنگار به خواننده است و غافلگیر کردن مخاطب از اصلی‌ترین وظایف لید در خبر است که با آن به ویژه در سبک حرم وارونه تلاش می‌شود تا اصل مطلب بازگو شود.
اگر در لید مخاطب خود را از دست بدهیم، دیگر بازنده کامل خواهیم بود و برای همین لید خوب باید جذاب‌ترین بخش خبر را در خود نهفته داشته باشد تا به وسیله آن خواننده به سوی متن خبر هدایت شود، در واقع لید مفهومی جز هدایت شدن، کشاندن و منجر شدن ندارد.
لید با توجه به این که کدام عناصر خبری را در خود جای داده باشد، نام آن عنصر را با خود به همراه دارد:
لید که: نام فرد یا نهاد عامل رویداد در آن میآید (رئیس‌جمهور …………..)
لید چه: موضوع رویداد در آن مطرح می‌شود ( تصویب بودجه ۵۰ هزار میلیاردی سال ……………..)
لید کجا: مکان رویداد در آن مطرح می‌شود (در جلسه علنی شورای عالی هلال‌احمر …………….)
لید چه‌وقت: حاوی زمان رویداد است(صبح امروز زلزله‌ای به بزرگی ۵ ریشتر……………….)
لید چرا: تفسیر رویداد است( به منظور ابلاغ و اجرا از سوی دولت طرح تحول سلامت کشور نهایی و به وزرت بهداشت و درمان ارجاع داده شد)
لید چگونه: توصیفی است حاوی نحوه اتفاق خبر(اکثریت آرای نمایندگان مجلس شورای اسلامی صبح امروز پس از بررسی‌های چند ماه اخیر برای انتخاب وزیر، در نهایت دکتر فرهادی را بر مسند وزارت علوم نشاند)
انواع مختلفی از لیدها وجود دارد مانند تک‌موضوعی، تلفیقی، پرسشی، دارای پس زمینه، مبتنی بر نقل قول، متعارض و غیر عادی
لید تک موضوعی
ابن نوع از لید به سه شکل ارائه می‌شود:
۱٫ مستقیم: (ملکه انگلیس از کابینه لندن انتقاد کرد)
۲٫ عمقی: (کنگره آمریکا امروز لایحه مقابله با خشونت را که به موجب آن گارد ملی آمریکا در خیابان‌های این کشور مستقر و دسگتیری مجرمان تسریع می‌شود – با حداقل آرای لازم – تصویب کرد)
۳٫تشریحی: (مارکوس، فرمانده چریک‌های زاپاتیستای مکزیک در حالی که چهره خود را با نقاب پوشانده بود و فقط چشمان رنگ سیاهش پیدا بود با مشت‌های گره کرده و صدایی که از شدت خشم می‌لرزید، اعلام کرد که ما با پیمان «نفتا» مخلفت خواهیم کرد. او در حالی که مشت گره‌کرده‌اش را بالا نگاه داشته بود، اظهار کرد: نبرد ما ادامه خواهد یافت.
لید تلفیقی
در این لیدها مفاهیم و مضامین مختلف به شکل متراکم، فهرست‌وار و مقایسه‌ای ارائه می‌شود. البته از این لید در صورتی استفاده می‌شود که قادر به بیان باشیم و اگر قرار است لید بسیار طولانی شود، از آن پرهیز می‌کنیم. در این لید عناصر مهم موجود در خبر فهرست‌وار گفته می‌شود.
لید پرسشی: (بالاخره تلویزیون کابلی چه وقت راه‌اندازی می‌شود. مردم می‌پرسند.)
لید دارای پس‌زمینه: (سه سال پیش بود که سه گوزن سفید در پارک جنگلی گلستان رها شدند و حالا مسئولان این پارک خبر از خطر سرما علیه ۷۰ گوزن سفید می‌دهند.)
لید مبتنی بر نقل قول: (وزیر امور خارجه ایران گفت: واشنگتن کماکان به حضور نظامی خود در جهان ادامه می‌دهد.)
لید متعارض: (رئیس‌جمهوری آمریکا از دموکراسی حرف می‌زند، اما دستور حمله به سیاه‌پوستان را صادر می‌کند.)
لید غیرعادی: (پرنده کوچولوی دریایی، پرواز بوئینگ غول پیکر را مختل کرد.)
در هنگام تنظیم لید باید به مانند تیتر مراقب کلمات اضافی و زاید که جان و قدرت لید را می‌گیرد، بود. برای این که زحمت تدوین و نوشتن لیدهای کوتاه به حداقل کاهش یابد، می‌توان دستورالعمل زیر را به کار بست:
۱٫ پرهیز جدی از کلی‌گویی و مبهم‌نویسی در لید
۲٫ اجتناب از آوردن مطالب خیلی جزئی
۳٫ خلاصه‌کردن لید در یک یا دو جمله
۴٫ پرهیز از شروع لید با زمان و مکان، مگر این که این دو عنصر نقشی کاملا کلیدی در خبر داشته باشد
۵٫ اگر قرار است اسم شخصی در لید بیاید این کار فقط در صورتی مجاز است که خواننده با خواندن آن نام بتواند قیافه فرد مورد نظر را مجسم کند.
سبک‌های خبرنویسی
در میان روزنامه‌نگاران چهار قسم سبک خبرنویسی مرسوم است:
۱٫ سبک هرم وارونه
۲٫ سبک تاریخی
۳٫ سبک تاریخی به همراه لید
۴ سبک پایان شگفت‌انگیز
علاوه بر این ۲ سبک «بازگشت به گذشته» و «سبک تشریحی» هم وجود دارد که فعلا به بحث ما مربوط نمی‌شود.
سبک هرم وارونه: در این سبک قائده هرم حاوی جذاب‌ترین و در بسیاری مواقع حاوی مهمترین بخش خبر است. نوک آن حاوی بی‌اهمیت‌ترین بخش‌های ماجرا است.
